De oorlog in Oekraïne en de impact op de energiemarkt
Chris Guth - Market Desk Analist – maandag 28 februari 2022
Een scenario dat ons aanvankelijk nog zeer onwaarschijnlijk leek, is ineens werkelijkheid geworden: een Russische invasie en oorlog in Oekraïne. Het feit dat Rusland een significante exporteur van grondstoffen is - aardgas in het bijzonder - maakt de situatie des te complexer. De extreme geopolitieke onzekerheid werkt door op de energiemarkten met uiteenlopende gevolgen, voor zowel op de korte als de lange termijn.
Voordat ik inga op de mogelijke gevolgen voor de energiemarkten wil ik toch even stilstaan bij de oorlog in Oekraïne. Ja, hoge gasprijzen doen Europa economisch pijn, maar ze staan in schril contrast met het leed in Oekraïne. We worden nu geconfronteerd met de schaduwkant van de voor mij zo fascinerende energiemarkt. Maar het is nou eenmaal een “inconvenient truth”: geopolitiek is een onlosmakelijk onderdeel van de huidige energiemarkt dat duiding behoeft.
De gevolgen voor de gasmarkt
Plotseling wordt de gasmarkt geconfronteerd met scenario’s die tot voor kort onrealistisch leken. Kan de Russische gastoevoer verder afnemen of zelfs volledig worden stilgelegd? Hoe afhankelijk is Europa eigenlijk van Russisch gas en zijn er alternatieven? Kunnen we de vraag naar (Russisch) aardgas dusdanig reduceren zodat vraag en aanbod weer beter in balans komt te liggen en de marktprijzen normaliseren? Dit is maar een greep uit de vragen die op de gasmarkt momenteel tot extreme onzekerheid leiden. En zoals je weet, zorgt onzekerheid doorgaans voor fors oplopende marktprijzen.
De korte termijngasprijzen schoten donderdag met 51% omhoog nadat de schaal van de invasie duidelijk werd. Ook de jaarprijzen voor levering in 2023-2025 boekten nieuwe all-time prijsrecords. Waar afgelopen december de markt er nog vanuit ging dat de extreem hoge gasprijzen één winter zouden duren, is gezien de uiterst onvoorspelbare geopolitieke situatie in Oost-Europa duidelijk dat hier zelfs enkele winters sprake van kan zijn. Kortom, de gasprijzen staan in de paniekstand.
Dit komt omdat zonder Russische gastoevoer in de EU niet aan de huidige vraagniveaus kan worden voldaan. Nederland is door de afbouw van eigen productie sinds 2018 netto importeur. Gas uit eigen bodem is grotendeels vervangen door extra toevoer vanuit Rusland. Voor Europa in zijn geheel is Rusland hofleverancier met een marktaandeel van grofweg 40% (een ordergrootte van 180 miljard m3 per jaar). Er zijn weinig tot geen producenten die überhaupt tientallen, laat staan honderd miljard m3 naar Europa kunnen exporteren. Welke opties hebben Europese landen dan wel om vraag en aanbod in balans te krijgen?
Aanbod: LNG
De afgelopen periode zagen we een recordtoevoer aan LNG-schepen binnenkomen. Maar veel extra kunnen we niet verwachten. De benuttingsgraad van de exportcapaciteit vanuit de VS en Qatar is immers al vrij hoog, als deze al niet volledig wordt benut. De Europese importcapaciteit is daarnaast niet toereikend om Russisch gas volledig te vervangen. Ook zal er geconcurreerd moeten worden met Azië. Tot slot wordt de LNG-toevoer beperkt door de beschikbare hoeveelheid LNG-tankers.
Aanbod: Noorwegen en eigen productie
Noorwegen heeft de gaskraan al volledig opengedraaid. Vanuit die kant kunnen we dus geen extra aanbod verwachten. Nederland kan de productie in de kleine velden mogelijk opvoeren en in uiterste noodgevallen tijdelijk extra gas vanuit het Groningenveld onttrekken, hoewel dit zowel politiek, maatschappelijk als moreel een zeer ongewenste optie is.
Vraag: reductie
De thermostaat een graadje of twee lager - daar kunnen we direct mee beginnen. Vermoedelijk is dit de makkelijkste optie om de gasvraag te reduceren. Met de huidige marktprijzen zijn investeringen in besparende maatregelen twee keer zo snel terugverdiend. Maar voor Europa als geheel zijn ze onvoldoende om volledig bevrijd te worden van Russisch gas voor de aanstaande winter.
Als gevolg van de hoge marktprijzen hebben we de industriële gasvraag al zien afnemen. Denk hierbij aan de kunstmest- en ammoniaksectoren, de glastuinbouw, en alle andere sectoren waar de gasprijs een significant onderdeel van de kostprijs vormt. Let wel: als dit de gasvraag onvoldoende terugdringt, kan de overheid als noodmaatregel industriële grootverbruikers gedwongen afschakelen om de vraag nog verder te temperen.
Vraag: elektriciteitsproductie
Hoewel veel elektriciteit wordt opgewekt met aardgas, bestaan hiervoor al veel alternatieven. Zo hebben we natuurlijk de hernieuwbare bronnen wind en zon. Het lijkt echter ondenkbaar dat we voor de volgende winter in staat zullen zijn voldoende capaciteit bij te bouwen om de gasvraag zodanig te drukken. Er is immers vaak weerstand tegen de aanleg van zon- en windparken. En de aanleg van deze parken komt tevens met langdurige procedures.
Naast zon- en windenergie kun je denken aan het herstarten van de recent gesloten Duitse kerncentrales. Met 4GW aan kerncentrales kan je in theorie al zo’n 7 miljard m3 aardgas op jaarbasis besparen. In Nederland zou het kolenproductieplafond van 35% kunnen worden losgelaten, waardoor onze gasvraag flink kan afnemen. CO2-emissies zullen door een dergelijke besluit toenemen. Nogmaals, er is geen gemakkelijke uitweg.
Een lastig parket
Alle keuzes zijn lastig, impopulair of (politiek) onhaalbaar, maar vooral ook kostbaar. Afgelopen weekend is duidelijk geworden dat de marktsituatie snel verandert. Zo is binnen de EU overeenstemming bereikt om Rusland de toegang tot SWIFT te ontzeggen. Betalingen voor energie blijven via een omslachtige route nog wel mogelijk. Dit voorkomt vooralsnog dat de gastoevoer direct stil komt te liggen doordat er simpelweg niet betaald kan worden.
Met name in Duitsland was er afgelopen weekend een onophoudelijke berichtenstroom over forse aanpassingen aan de energievoorziening. Zo is het lastig in te beelden dat Nord Stream 2 in gebruik genomen gaat worden. De certificering is opgeschort en Duitsland heeft aangegeven geen nieuwe leveringscontracten voor de lange termijn af te sluiten. Onze oosterburen zijn daarnaast voornemens twee LNG-terminals te bouwen om de afhankelijkheid van Rusland te verminderen. Het ziet er ook naar uit dat de drie resterende kerncentrales langer in gebruik blijven en niet eind 2022 zullen sluiten.
Italië heeft de noodtoestand uitgeroepen voor de gasmarkt. Dit wil zeggen dat marktpartijen gedwongen kunnen worden maximaal gas te importeren, tegen welke prijs dan ook, om de leveringszekerheid te waarborgen. Het aanleggen van strategische gasreserves wordt in Europees verband ook onderzocht. Dit toont aan dat Europese landen ineens gedwongen worden een compleet andere risicoafweging maken over hun toekomstige energiebeleid en de kwestie van leveringszekerheid.
De implicaties voor de gasmarkt zijn nog lang niet helder, maar zeker is dat Europa zich in een lastig parket bevindt. In de huidige situatie zijn fundamentele prijsdrijvers minder relevant en zorgt marktstress voor heftige volatiliteit. De prijzen worden met name bepaald door nervositeit.
Hierdoor is het op dit moment erg lastig iets te zeggen over waar de gasprijs morgen zal zijn, laat staan over een paar maanden. Wat wel duidelijk is dat we voor de winter ‘22/’23 rekening moeten houden met een nog krappere aanbodsituatie - en dus hogere prijzen.
