Hoe werkt het Nederlandse elektriciteitssysteem?

In mijn maandelijkse blogs duik ik normaliter vol in de actualiteit van de energiemarkt, voor verdieping en achtergrondanalyses rond de prijsvorming van energie. Daarbij realiseer ik me dat ik soms (te) snel over de basiselementen van de energiemarkt heen stap. Voor de afwisseling daarom eens iets anders: een toelichting op de basiselementen van de energiemarkt, zodat je de impact van actuele ontwikkelingen beter kunt plaatsen.

Het is voor velen vanzelfsprekend dat een machine aangaat als je de knop indrukt, en dat een telefoon begint te laden zodra je de stekker in het stopcontact steekt. Maar ons elektriciteitssysteem is allesbehalve vanzelfsprekend. Voordat de elektriciteit door jou verbruikt wordt, gaan er heel wat processen aan vooraf. Er schuilt een enorm spannende wereld achter het stopcontact. In dit blog neem ik je mee in de basisbeginselen van het Nederlandse elektriciteitssysteem, van opwek tot vraag en hoe elektriciteit bij de verbruikslocatie aankomt – kortom, de financiële, fysieke en logistieke structuren die het licht overal laten branden.

Hoe werkt het elektriciteitssysteem?

Het elektriciteitssysteem kunnen we onderverdelen in vier hoofdfasen: opwek, vraag, transmissie en distributie:

Opwek of productie is de eerste belangrijke stap in ons elektriciteitssysteem. In Nederland komt de opgewekte elektriciteit nu zowel van traditionele centrales als van nieuwe, duurzame bronnen zoals wind- en zonneparken. We meten deze opwek vooral in watt en wattuur, die aangeven hoeveel vermogen en energie er geproduceerd wordt. Dit geeft inzicht in hoeveel elektriciteit elke bron levert en hoe ze bijdragen aan het systeem. De investeringen en groei van deze opwekfaciliteiten worden beïnvloed door winstpotentieel en overheidsbeleid, wat betekent dat stabiliteit en voorspelbaarheid belangrijk zijn om aan onze energiebehoeften te voldoen.
Vraag betekent de hoeveelheid elektriciteit die op een bepaald moment door huishoudens en bedrijven wordt gebruikt. Het voldoen aan deze vraag is een delicate evenwichtsoefening; de opwek en het verbruik moeten altijd in balans zijn. In Nederland is de nationale netbeheerder TenneT hiervoor verantwoordelijk. TenneT zorgt ervoor dat de elektriciteit in balans blijft en dat overal het licht blijft branden.
Transmissie is het begin van de reis van de opwek naar de plek waar elektriciteit wordt gebruikt. Dit gebeurt via een netwerk van kabels. Je kunt transmissielijnen vergelijken met snelwegen voor elektriciteit. Ze zijn gemaakt om grote hoeveelheden energie over lange afstanden te vervoeren. In Nederland is TenneT verantwoordelijk voor deze hoogspanningslijnen. Ze zorgen ervoor dat de kabels goed worden onderhouden en dat ze voldoen aan onze behoefte aan elektriciteit.
Distributie is de fase waarin elektriciteit van de hoofdkabels naar lokale netten gaat om de eindgebruiker te bereiken. Verschillende bedrijven, die distributienetbeheerders (DNB's) worden genoemd, beheren deze netwerken in Nederland. Zij spelen een belangrijke rol door het spanningsniveau aan te passen en ervoor te zorgen dat er voldoende stroom is om aan de lokale vraag te voldoen.

Hoe wordt de elektriciteitsprijs bepaald?

Bij iedere hiervoor genoemde fase komen kosten kijken die samen de elektriciteitsprijs bepalen. Zo wordt een deel van de prijs bepaald door de netbeheerders – de vaste leveringskosten die nodig zijn om de netten operationeel te houden.

De variabele kosten worden bepaald door verschillende factoren in zowel de vraag als het aanbod (opwek). Ten eerste moeten de investeringen worden terugverdiend: een gascentrale kost miljoenen om te bouwen, een kerncentrale zelfs miljarden. Ten tweede kost het geld om elektriciteit te produceren. Dit zijn de operationele kosten, zoals personeelskosten en brandstofkosten. Deze operationele kosten kunnen sterk verschillen. Zo zijn de brandstof- en CO2-kosten voor kerncentrales lager dan voor gascentrales. Wind- en zonneparken hebben bijvoorbeeld helemaal geen brandstof- of CO2-kosten.

Dan de vraagkant. Op elk moment is er een bepaalde hoeveelheid elektriciteit nodig. Deze elektriciteit komt meestal uit verschillende bronnen, zoals zon, wind en gas. Eerst wordt de goedkoopste bron gebruikt, meestal zonne- en windenergie. Het zou namelijk niet eerlijk zijn als eerst de duurste elektriciteit wordt gebruikt.

Als de goedkoopste elektriciteit op is, wordt de resterende vraag aangevuld met duurdere bronnen. En als aan de volledige vraag kan worden voldaan, wordt de prijs van de duurste bron als marktprijs gebruikt. Dit zorgt ervoor dat er ook in duurdere vormen van opwek wordt geïnvesteerd. Dit betekent niet dat elektriciteit altijd duur is. Want als er weinig vraag is, hoeven de duurste centrales niet te leveren en kan de prijs bijvoorbeeld alleen door zonne- en windenergie worden bepaald. Dit systeem van productie- en prijsbepaling heet de 'merit order'.

Schommelende elektriciteits-prijzen: wat betekent dit?

“Vroeger”, toen we alleen maar traditionele centrales inzetten om aan de elektriciteitsvraag te voldoen, was de marktprijs redelijk voorspelbaar. Maar dat is veranderd door de snelle toename van zonne- en windenergie. De prijs van elektriciteit schommelt nu veel meer, omdat zon en wind afhankelijk zijn van het weer. Ook de vraag naar elektriciteit varieert steeds meer door de toenemende elektrificatie. Dit heeft gezorgd voor flinke veranderingen op de markt.

Voor veel consumenten en bedrijven is dit niet meteen een probleem. Contracten gaan vaak uit van gemiddelde prijzen over een langere periode. Maar als je een dynamisch contract hebt, of als de prijs van elektriciteit een groot deel uitmaakt van de kosten van je producten, dan heb je van dag tot dag meer inzicht nodig.

De elektriciteitsmarkt werkt volgens vraag en aanbod. Verstoring van deze markt, zoals bijvoorbeeld subsidies, saldering of minimumprijzen, zorgt ervoor dat de markt minder efficiënt werkt. Dit kan leiden tot hogere prijzen.

Wil je de marktprijzen volgen en altijd de meest actuele informatie hebben? Download dan de ENGIE Market Prices app. Met deze app kun je op ieder moment van de dag de meest actuele marktinformatie bekijken.